Wie ben ik?

Het gevoel buiten je eigen lichaam te treden kan worden opgewekt met een video-illusie. Proefpersonen kijken naar hun eigen rug.

Al zitten we nog zo dicht tegen elkaar aan in de trein, onze benen en armen zijn duidelijk van ons, en niet van de buurman. Maar een op de tien mensen heeft in zijn leven wel eens het mystieke gevoel dat zijn lichaam dat van een ander is. Bijvoorbeeld tijdens een epileptische aanval, een beroerte, of door hallucinogene middelen kan een out-of-body experience (OBE) optreden. Nu kan het ook gewoon in het lab. En zonder drugs of een open-hersenoperatie.

Twee onderzoeken beschrijven hoe gezonde mensen het gevoel krijgen uit hun lichaam te treden met behulp van een videocamera en een virtual reality bril (Science, 24 augustus). Ze ervaren een illusionair lichaam als dat van henzelf. “Wow, dit is echt raar!”, hoorden de wetenschappers veel proefpersonen giechelen.

Onze hersenen bouwen een beeld van het eigen lichaam door doorlopend informatie van verschillende zintuigen te interpreteren, zoals informatie van de ogen, de tastzin en de stand van het lichaam. Wanneer die informatie met elkaar conflicteert, kan dat leiden tot een verkeerde interpretatie.

penseeltje

Bij de rubberen-handillusie bijvoorbeeld, kijkt een proefpersoon naar een natuurgetrouwe rubberen hand op tafel, terwijl zijn eigen hand uit het zicht onder de tafel ligt. Strijkt iemand dan met een penseeltje tegelijkertijd over de rubberen hand en de echte hand, dan ervaart de proefpersoon binnen een paar seconden de rubberen hand als de zijne.

De nieuwe experimenten borduren voort op die rubberen-handillusie. Maar nu verhuist het complete eigen lichaamsgevoel. De Zweedse hersenonderzoeker Henrik Ehrsson gaf in de University College London zijn proefpersonen een bril met twee kleine videoschermpjes, voor ieder oog een. De beelden op die schermpjes kwamen van twee videocamera’s die naast elkaar op ooghoogte achter de proefpersoon waren gemonteerd. Zo keek de deelnemer naar zijn eigen rug, alsof hij achter zichzelf zat.

Ehrsson raakte de proefpersoon ongezien aan met een stok op de borst, terwijl hij tegelijkertijd met een stok prikbewegingen maakte op dezelfde hoogte onder het ‘oog’ van de camera, in het virtuele lichaam. Hierdoor kreeg de proefpersoon steevast de illusie dat hij zelf buiten zijn lichaam was. “Je ziet je eigen lichaam, maar je denkt dat het van een ander is”, verteld Ehrsson aan de telefoon. Hij testte zijn eigen opstelling zelf ook.

“Dit experiment laat zien dat het eerste-persoonsperspectief, dat wat we met onze ogen zien, heel belangrijk is voor ons lichaamsbewustzijn”, legt Ehrsson uit.

Op bedreigingen van het virtuele lichaam met een hamer reageerden de deelnemers alsof hun eigen lichaam betrof. Ehrsson registreerde de huidweerstand om de emotionele reactie te meten. Hij zag dat die verhoogd was bij deelnemers die de illusie hadden dat zij op de plaats van het virtuele lichaam stonden. Deelnemers die die illusie niet hadden, bijvoorbeeld doordat het aanraken met de stok van het echte en het virtuele lichaam niet gelijktijdig gedaan werd, reageerden minder emotioneel op de dreiging van de hamer.

geblinddoekt

De Zwitserse neuroloog Olaf Blanke liet in zijn vergelijkbare experimenten de deelnemers na afloop geblinddoekt met een onderzoeker meelopen, en vervolgens zelf teruglopen naar hun oude plek. Wie een uittreedillusie had ervaren liep naar de plek waar het virtuele lichaam had gestaan. Maar wie een manshoog blok had gezien in plaats van zichzelf, liep gewoon terug naar zijn echte oude plek.

Beide studies bevestigen eerdere bevindingen dat het brein zich een beeld vormt van het eigen lichaam door informatie van alle zintuigen te integreren. Vooral visuele informatie en tastzin zijn daarbij belangrijk. Conflicterende gegevens van de zintuigen kunnen leiden tot een OBE-achtige gewaarwording.

Er is een aantal hersengebieden bekend dat betrokken is bij OBE’s van mensen met hersenaandoeningen. Een ervan is een gebiedje op de grens van de pariëtale hersenschors aan de bovenkant van de hersenen en de slaapkwab aan de zijkant ervan.

Blanke ontdekte dat een paar jaar geleden tijdens een operatie van een vrouw met ernstige epilepsie. Als hij in dat gebied prikte dan kreeg de vrouw acuut een OBE. Een patiënt is tijdens zo’n operatie gewoon bij bewustzijn.

Met de uittreed-illusie kunnen onderzoekers uitzoeken op welke manier die hersengebieden een OBE genereren, en hoe het het brein het concept van het ‘zelf’ tot stand komt.

 

Verschenen op zaterdag 25 augustus 2007 in NRC Handelsblad en nrc.next